Diễn đàn văn hóa Văn hóa Nghệ thuật Thông tin tư liệu Tin tức Xây dựng đời sống văn hóa Thế giới nghệ thuật
*

Diễn đàn văn hóa Văn hóa Nghệ thuật Thông tin tư liệu Tin tức Xây dựng đời sống văn hóa Thế giới nghệ thuật

Văn hóa làng bao gồm tổng thể các giá trị (vật chất và tinh thần) do cộng đồng dân cư ở các làng quê sáng tạo ra trong quá trình tồn tại và phát triển. Đó là kiểu hình văn hóa đặc trưng, văn hóa “gốc” của nền văn hóa Việt Nam cổ truyền với những sinh hoạt văn hóa, thiết chế và liên kết xã hội hết sức chặt chẽ. Cùng với những biến đổi mạnh mẽ của đời sống kinh tế - xã hội ở khu vực nông thôn trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, bức tranh văn hóa làng cũng có sự biến đổi đa dạng, phức tạp, từ diện mạo, cảnh quan đến lối sống, các phong tục, tập quán, quan hệ xã hội, cách thức tiếp cận thông tin và giải trí. Một quá trình chuyển đổi cơ cấu văn hóa tinh thần đang diễn ra do những biến đổi sâu sắc của đời sống kinh tế - xã hội, chứa đựng sự pha trộn, đan xen giữa các yếu tố truyền thống và hiện đại, nông nghiệp và công nghiệp, nông thôn và đô thị… cũng như làm nảy sinh nhiều vấn đề cần quan tâm.

1. Văn hóa làng

Văn hóa làng là hình thái văn hóa đặc biệt, gắn liền với các làng tụ cư cổ truyền ở nông thôn của người Việt, bao gồm tổng thể các giá trị vật chất và tinh thần (phong tục, tập quán, lối sống, các hoạt động tín ngưỡng, tôn giáo… ) do cộng đồng dân cư ở các làng quê sáng tạo ra, được biểu hiện trong xóm làng hay được đặc trưng bằng kết cấu xóm làng (1). Theo học giả Trần Quốc Vượng: “Văn hóa Việt Nam cổ truyền về bản chất là một nền văn hóa xóm làng” (2). Còn nhà nghiên cứu Phan Đại Doãn nhấn mạnh: “Văn hóa làng có nội dung cực kỳ phong phú. Nhiều khi làng đã giải thể nhưng văn hóa làng thì vẫn tiếp tục tồn tại lâu dài” (3). Thực tế, các yếu tố, bộ phận trong văn hóa làng không tồn tại riêng biệt mà hòa quyện vào nhau tạo nên bản sắc, đặc trưng của cộng đồng làng; đồng thời văn hóa làng luôn vận động và phát triển, các thế hệ kế tiếp luôn có ý thức sáng tạo, phát huy vốn văn hóa cổ truyền để phù hợp với cuộc sống hiện đại.

Bạn đang xem: Trong đời sống văn hóa ở nước ta hiện nay

Biến đổi văn hóa làng có thể được hiểu là những sự vận động, thay đổi của bức tranh văn hóa làng nói chung cũng như sự biến đổi của các thành tố, phương diện trong chỉnh thể đời sống văn hóa của cộng đồng dân làng. Quá trình này diễn ra có thể do những tác động của các nhân tố như kinh tế, chính trị, xã hội… hoặc/và là kết quả của vận động tự thân của văn hóa. Trong bối cảnh công nghiệp hóa và hiện đại hóa ngày càng sâu rộng, nhanh chóng như hiện nay, khi một phần đáng kể diện tích đất canh tác nông nghiệp ở nhiều vùng nông thôn chuyển sang phục vụ cho việc xây dựng các nhà máy, xí nghiệp, khu đô thị, khu dân cư mới… những biến đổi trong bức tranh văn hóa của cộng đồng làng diễn ra ngày càng mạnh mẽ. Đó là sự thay đổi từ lối sống, cách sinh hoạt, sáng tạo văn hóa, đến cách tư duy, nếp nghĩ, hệ giá trị, các phong tục tập quán… Một quá trình chuyển đổi cơ cấu văn hóa tinh thần đang diễn ra do những biến đổi sâu sắc của đời sống kinh tế, xã hội, với xu hướng tiếp biến, đan xen giữa các yếu tố cũ và mới, nông nghiệp và công nghiệp, truyền thống và hiện đại…

Biến đổi văn hóa làng do tác động và ảnh hưởng của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa là xu hướng mang tính quy luật trong sự vận động, phát triển của văn hóa. Quá trình này diễn ra khi có sự tác động của môi trường sống thay đổi, dẫn đến ý thức văn hóa tộc người cũng dần biến đổi cho phù hợp với cuộc sống hiện hữu. Đó là kết quả của sự tiếp biến văn hóa một cách tự nguyện, tự giác do vai trò tự điều chỉnh văn hóa của mỗi cá nhân, mỗi nhóm người trong cuộc sống cộng cư của họ để cùng thích ứng với xã hội hiện hữu.

Quá trình biến đổi văn hóa ở các làng quê là sản phẩm tất yếu của tiến trình hiện đại hóa nên nhìn chung nó có tác động tích cực, đem lại sự tiến bộ trong đời sống xã hội nói chung cũng như với phát triển văn hóa ở khu vực nông thôn nói riêng. Tuy nhiên, quá trình này cho thấy nhiều vấn đề phức tạp nảy sinh, ảnh hưởng tiêu cực đến đời sống xã hội và văn hóa của cộng đồng làng: lối sống thực dụng, đôi khi đề cao thái quá các giá trị vật chất, nguy cơ mai một những giá trị truyền thống tốt đẹp, nạn ô nhiễm môi trường, an ninh trật tự… cần được quan tâm.

2. Những biến đổi cơ bản của văn hóa làng trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa

Quá trình đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở nước ta trong đó có việc chuyển một phần đáng kể diện tích đất canh tác sang phục vụ các mục tiêu phi nông nghiệp đã đưa tới những biến đổi mạnh mẽ trong cơ cấu nghề nghiệp ở nhiều vùng nông thôn. Theo số liệu của Tổng cục Thống kê, tính trong giai đoạn 2009-2019, tỷ lệ lao động nông nghiệp trong tổng số lao động xã hội ở nước ta giảm từ 53,9% xuống còn 35,3% (4). Công nghiệp hóa, hiện đại hóa cũng đưa đến những biến đổi căn bản trong đời sống xã hội nhiều làng quê khi một bộ phận người dân không còn đủ đất canh tác, phải tìm đến các khu công nghiệp, khu đô thị để kiếm việc làm; ngược lại, ở những nơi có khu công nghiệp hay cận khu công nghiệp… do nhu cầu lao động nên ngoài dân gốc của làng đã xuất hiện thêm nhiều thành phần dân cư khác khiến cho cơ cấu dân cư của làng biến đổi theo hướng linh hoạt, mở hơn chứ không mang tính cố định, đóng kín như trước kia (5).

Những biến đổi trong cơ cấu kinh tế và đời sống xã hội của người dân ở các làng quê là tiền đề đưa tới những thay đổi trong đời sống văn hóa của cộng đồng làng. Điều này thể hiện ở thu nhập và mức sống của người nông dân được nâng lên, đi cùng với điều kiện hạ tầng ngày càng được cải thiện đã phá vỡ tính khép kín của các làng, đồng thời thúc đẩy sự giao lưu, tiếp biến về văn hóa. Mặt khác, thể hiện ở xu hướng đa dạng hóa các thành phần, tầng lớp dân cư tạo thành chất xúc tác giúp mở rộng, nâng cao trình độ dân trí, cơ hội giáo dục và tiếp cận thông tin… cho người dân ở vùng nông thôn. Tuy nhiên, bên cạnh tác động và ảnh hưởng tích cực, quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa cũng cho thấy những hiệu ứng không mong muốn đối với đời sống xã hội và văn hóa của cộng đồng dân cư ở các làng quê hiện nay: việc sử dụng đất nông nghiệp tùy tiện, lãng phí ở nhiều nơi dẫn tới tình trạng dư thừa lao động, gây khó khăn cho sản xuất và đời sống của một bộ phận người dân; tình trạng san lấp, lấn chiếm các ao, hồ, mương máng cùng sự yếu kém trong xử lý nước thải, rác thải... đang làm cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên, gây ô nhiễm, ảnh hưởng đến cảnh quan nông thôn và đời sống, sức khỏe của nông dân (6). Ngoài ra, có thể thấy, ở nhiều làng quê, mặc dù bắt nhịp được với quá trình chuyển đổi, nhưng với sự xuất hiện của nhiều thành phần, tầng lớp dân cư trong làng đã nảy sinh nhiều vấn đề phức tạp liên quan đến an ninh trật tự, an toàn xã hội...

Thực tiễn cho thấy, quá trình biến đổi văn hóa làng diễn ra tập trung ở một số phương diện cơ bản sau:

Biến đổi không gian làng

Làng quê xưa, nhất là các làng ở vùng châu thổ Bắc Bộ, với đặc trưng không gian tương đối khép kín, lũy tre làng bao quanh được xem như ranh giới giữa không gian cư trú và không gian sản xuất của làng. Hiện nay, quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, cùng với sự thu hẹp đáng kể của diện tích đất nông nghiệp đã làm không gian cảnh quan ở các làng quê biến đổi rõ rệt. Bên cạnh không gian cư trú truyền thống được định vị theo các xóm, ngõ là những những hình thức tập trung dân cư mới theo nghề nghiệp: những xóm mới, phố - làng mới… khiến cho không gian cư trú và không gian sản xuất ở các làng hiện nay gắn bó chặt chẽ với nhau, không phân biệt rõ ràng như trước kia. Những ao, hồ, mương máng có vai trò quan trọng trong sản xuất nông nghiệp và sinh hoạt của người nông dân xưa hiện cũng bị san lấp, thu hẹp đáng kể do sức ép của sự gia tăng dân số cũng như nhu cầu sản xuất, kinh doanh. Các công trình như trường học, nhà văn hóa, sân chơi, thư viện, chợ… được xây dựng, mở mang cùng hệ thống đường giao thông quy hoạch rộng rãi khiến cho làng quê mang dáng dấp của các đô thị. Nhìn chung, không gian cảnh quan ở các làng quê hiện đại đã không còn khép kín mà ngày càng trở nên mở, linh hoạt hơn…

Biến đổi quan hệ gia đình, họ hàng, làng xã

Gia đình, họ hàng, làng xã là những thiết chế xã hội - văn hóa đặc trưng ở các làng quê, thể hiện tập trung và tiêu biểu những đặc tính trong đời sống xã hội của cộng đồng làng. Cùng với những tác động và ảnh hưởng của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, thiết chế gia đình, họ hàng, làng xã và những mối quan hệ xã hội liên quan ở các làng quê hiện nay cũng đang chứng kiến những đổi thay rõ nét.

Nhiều kết quả nghiên cứu đã chỉ ra, sợi dây gắn kết giữa các thế hệ, thành viên trong gia đình nông thôn hiện nay đang có chiều hướng suy giảm. Sự đa dạng hóa và khác biệt về lao động, việc làm cùng những mối quan tâm, ưu tiên riêng của các thành viên khiến cho những hoạt động chung của các thành viên trong gia đình ngày càng ít đi (7). Bên cạnh sự gắn kết gia đình, mối quan hệ họ hàng, làng xã - mạng lưới liên kết đặc trưng cho lối sống cộng đồng, cũng đang chứng kiến sự suy giảm đáng kể do tác động và ảnh hưởng của những biến đổi trong đời sống kinh tế - xã hội. Sự gắn bó, tương trợ lẫn nhau giữa các thành viên, gia đình trong họ tộc, hàng xóm láng giềng, nhất là mỗi khi có công việc quan trọng như tang ma, cưới xin… tuy vẫn được coi trọng, duy trì nhưng không còn đóng vai trò là nhân tố thiết yếu như trước đây.

Trong bối cảnh kinh tế - xã hội chuyển đổi, sự đa dạng của các hoạt động nghề nghiệp, việc làm khiến cho nhiều người trở nên bận rộn với công việc riêng, ít thời gian rảnh rỗi để qua lại, thăm hỏi nhau như trước kia… Bên cạnh đó, khi đời sống vật chất không ngừng được nâng lên, sự xuất hiện của những ngôi nhà kiên cố, “kín cổng cao tường” ngày càng phổ biến, khiến cho hoạt động gặp gỡ, trò chuyện giữa những người hàng xóm láng giềng bị hạn chế. Điều đó góp phần làm cho nhiều người dân, hộ gia đình vốn gần gũi, thân tình trước kia, nay dần trở nên xa cách hơn. Ngoài ra, lối sống và thói quen tiêu dùng đô thị với mạng lưới dịch vụ ngày càng được mở rộng, phát triển ở các làng quê hiện nay khiến cho nhiều người có thói quen sử dụng các dịch vụ, tiện ích có sẵn mỗi khi có công việc thay vì tìm kiếm sự giúp đỡ và hỗ trợ từ họ hàng, láng giềng như trước kia. Điều đó khiến cho mức độ phụ thuộc, ràng buộc của các thành viên, gia đình trong họ tộc cũng như giữa những người hàng xóm láng giềng có xu hướng suy giảm.

Biến đổi di tích, tín ngưỡng, lễ hội và các phong tục tập quán

Đời sống kinh tế ngày càng khởi sắc, người dân ở các làng quê có điều kiện quan tâm hơn đến việc bảo tồn, giữ gìn các di tích cũng như phục dựng các lễ tiết, lễ hội của làng. Các di tích được đầu tư nhiều tiền của, công sức tu bổ, làm mới, được đưa trở lại với ý nghĩa quan trọng trong đời sống tâm linh của cộng đồng. Các sinh hoạt văn hóa truyền thống, nhất là lễ hội cổ truyền được tiếp nối, duy trì, ngày càng trở nên đặc sắc hơn với nguồn kinh phí tổ chức và nhân lực tham gia không ngừng được tăng cường, xã hội hóa. Bên cạnh các nghi lễ, trò vui truyền thống, lễ hội làng cũng được bổ sung nhiều hoạt động mới mang hơi thở cuộc sống đương đại, các trò chơi giải trí, hoạt động thể dục thể thao, văn nghệ đặc sắc. Cùng với nỗ lực tiếp nối và bảo lưu giá trị, ý nghĩa của lễ hội làng, người dân ở các làng quê cũng đang ngày càng có xu hướng trở lại với những thực hành tín ngưỡng truyền thống khi điều kiện kinh tế, đời sống vật chất có bước tiến đáng kể so với trước đây (8).

Các phong tục tập quán, lối sống của người dân ở làng quê có sự biến đổi rõ nét khi tỷ lệ lao động trong lĩnh vực nông nghiệp ngày càng giảm và cùng với đó là xu hướng đa dạng hóa trong cơ cấu nghề nghiệp, việc làm. Một bộ phận dân cư đã chuyển hẳn sang các hoạt động kinh doanh, buôn bán, làm dịch vụ, làm công nhân trong các khu công nghiệp… khiến cho nhịp sống, lối sống của dân làng cũng trở nên sôi động, khẩn trương hơn; việc tuân thủ giờ giấc được chú trọng với tác phong nhanh nhẹn, năng động. Cùng với sự mở rộng, phát triển của mạng lưới dịch vụ, người dân ở các làng quê ngày càng trở nên quen thuộc với kiểu tư duy cần gì là có thể mua chứ không phải chạy sang hàng xóm vay, mượn như trước kia; và đi cùng với đó là lối sống gắn với sự nhanh nhạy và bình đẳng của thị trường. Chính vì lẽ đó, bên cạnh lối sống nghĩa tình vẫn được duy trì, xuất hiện lối ứng xử, lối sống theo kiểu dịch vụ, thị trường, coi trọng sự minh bạch, sòng phẳng. Nhìn chung bức tranh lối sống ở nhiều làng quê hiện nay có sự pha trộn, đan xen giữa nông nghiệp và công nghiệp, truyền thống và hiện đại, nông thôn và đô thị.

Các phong tục tập quán là những yếu tố vốn có tính ổn định, bền vững, tuy nhiên cũng đang có nhiều biến đổi do tác động của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Nhìn chung các phong tục tập quán truyền thống như ma chay, cưới xin, giỗ chạp… vẫn được coi trọng, tiếp nối truyền thống, nhưng đã có sự cải biến theo hướng hiện đại, giản tiện hơn về thời gian cũng như những nghi lễ phức tạp, rườm rà để phù hợp với nhịp sống, lối sống công nghiệp, đô thị (9). Việc lựa chọn, sử dụng các loại hình dịch vụ thay vì trông cậy vào sự trợ giúp của họ hàng, xóm giềng của người dân và các hộ gia đình mỗi khi có công việc cũng có xu hướng gia tăng. Những sự thay đổi đó dựa trên nền tảng đời sống kinh tế ngày càng sung túc, dồi dào hơn, cũng như sự gần gũi, giao thoa của các làng quê với khu vực đô thị, làm nên tính chất đan xen văn hóa làng - phố rất đặc trưng ở nhiều làng quê Việt Nam hiện nay.

Những biến đổi trong hoạt động tiếp cận thông tin và giải trí

Đi cùng những đổi thay mạnh mẽ và sâu sắc của đời sống kinh tế - xã hội, nhu cầu và các hoạt động, phương thức trao đổi thông tin, giải trí của người dân ở làng quê cũng không ngừng được mở rộng, đa dạng hóa. Bên cạnh các hoạt động văn hóa quần chúng, hệ thống đài truyền thanh cũng được phủ sóng đến từng thôn xóm, hệ thống thư viện, phòng đọc đáp ứng nhu cầu thông tin, tri thức đa dạng của người dân, hệ thống tiếp cận thông tin trong các gia đình cũng ngày càng được mở rộng, hiện đại hóa với những phương tiện nghe nhìn hiện đại: tivi, radio, điện thoại, máy vi tính có kết nối internet... Nhiều kết quả khảo sát cho thấy, tỷ lệ người tiêu dùng nông thôn sử dụng các sản phẩm công nghệ và dịch vụ kỹ thuật số có kết nối internet đạt trên 90% và vẫn đang có xu hướng gia tăng (10). Bên cạnh các hoạt động giải trí, việc chăm sóc sức khỏe, hưởng thụ cuộc sống của người dân cũng ngày càng được quan tâm hơn. Nhiều hoạt động, loại hình câu lạc bộ, hội nhóm văn nghệ, thể dục thể thao xuất hiện, thu hút sự tham gia đông đảo của người dân tùy theo sự phù hợp về sở thích, nghề nghiệp, lứa tuổi...; mức độ tin tưởng và tham gia của người dân vào các tổ chức, hội nhóm không ngừng tăng lên (11). Bên cạnh đó, những hình thức giải trí, sử dụng thời gian nhàn rỗi vốn thường thấy ở các cư dân đô thị như mua sắm, tham quan, du lịch… cũng xuất hiện và ngày càng phổ biến trong đời sống của cộng đồng dân cư ở các làng quê.

Quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở nông thôn diễn ra ngày càng mạnh mẽ, kéo theo nhiều thay đổi trong đời sống văn hóa của người dân khu vực này. Trong thời gian tới, sự vận động, biến đổi này diễn ra ngày càng phức tạp, đòi hỏi cần có hệ thống chính sách can thiệp phù hợp, nhằm phát huy những ảnh hưởng, xu hướng biến đổi tích cực, đồng thời hạn chế những tác động tiêu cực, hướng đến sự phát triển kinh tế - xã hội, đảm bảo giữ gìn và phát triển những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của cộng đồng làng trong bối cảnh chuyển đổi.

________________

1. Hà Văn Tấn, Đến với lịch sử văn hóa Việt Nam, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội, 2005, tr.35.

2. Trần Quốc Vượng, Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 2007, tr.80.

3. Phan Đại Doãn, Làng Việt Nam - một số vấn đề kinh tế - xã hội - văn hóa, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2001, tr.19.

4. Tổng cục Thống kê, Thông cáo báo chí tình hình lao động việc làm quý IV và năm 2020, gso.gov.vn.

5. Nguyễn Thị Phương Châm, Biến đổi văn hóa ở các làng quê hiện nay, Nxb Văn hóa - Thông tin và Viện Văn hóa, Hà Nội, 2009, tr.109.

6. Phùng Hữu Phú, Đô thị hóa ở Việt Nam - từ góc nhìn nông nghiệp, nông thôn, nông dân, Tạp chí Tuyên giáo, số 3, 2009.

8. Vũ Thị Phương Hậu, Một số biến đổi trong văn hóa làng ở đồng bằng Bắc Bộ, Tạp chí Lý luận Chính trị, số 8, 2017.

9. Nguyễn Văn Thắng, Biến đổi văn hóa ở nông thôn giai đoạn 2011-2020, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, số 321, tháng 3-2011.

11. Phạm Văn Quyết, Những biến đổi của xã hội nông thôn Việt Nam trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa những năm đầu thế kỷ XXI, Tạp chí Khoa học Xã hội và Nhân văn, số 28, 2012, tr.241.

VHO-Chúng ta đã phân tích nhiều về vai trò của văn hóa nói chung đối với sự phát triển bền vững của xã hội hiện đại, trong đó nhấn mạnh ý nghĩa, chiều sâu của văn hóa là các giá trị góp phần tạo nên động lực nội sinh và hệ điều tiết sự phát triển.


*

Sự xuống cấp về văn hóa và lối sống trong một bộ phận xã hội đang làm vẩn đục đời sống tinh thần của xã hội, phá hoại môi trường văn hóa lành mạnh

Điều đó là hoàn toàn đúng đắn, cần nhấn mạnh. Song, văn hóa hiện diện trong đời sống con người còn là vô vàn các sản phẩm, hiện tượng, hoạt động, loại hình, loại thể cụ thể, sinh động, đa dạng. Hằng ngày, con người sống trong môi trường đó, tiếp xúc với các dạng thức cụ thể của văn hóa, từ đó, tạo ra đời sống văn hóa tinh thần của con người. Mới lọt lòng mẹ con người đã nghe tiếng hát ru. Khi qua đời, âm nhạc tiễn đưa con người về nơi an nghỉ cuối cùng. Ở gia đình, hằng ngày mỗi người phải ứng xử với nhau theo chuẩn văn hoá… Ở đâu, lúc nào, con người cũng va đập với những vấn đề có liên quan đến văn hóa, từ ăn, ngồi, đi, đứng đến các phép ứng xử của mỗi người.

Có người nghĩ rằng, tác động của đời sống ấy chỉ giới hạn trong các quan hệ cụ thể giữa con người với nhau, trong cộng đồng cụ thể hoặc con người với thiên nhiên trong đời sống hằng ngày mà không ảnh hưởng đến sự phát triển của xã hội. Một lời chào, một câu hỏi, một cái nhìn... tuy có thể làm ta không ưa, không bằng lòng... nhưng rồi chỉ thoáng qua. Song, xét cho cùng, nếu đời sống văn hóa hằng ngày, đời thường của con người vận động theo chiều hướng xấu, tiêu cực mà sự vận động đó lại có khuynh hướng trở nên phổ biến, thì sức tác động của nó sẽ rất lớn, tinh vi và phức tạp, hệ quả của nó là khó lường. Ví như chỉ vì một cái nhìn "đểu" có thể dẫn tới những trận ẩu đả làm chết người. Vào tháng 5.2020, ở Mỹ, một hành động thô bạo của cảnh sát đè lên cổ làm chết một người da màu đã dấy lên những cuộc biểu tình lớn. Những hành động vì thiếu văn hóa đó khi được tích tụ lại có thể sẽ phá vỡ tính bền vững của sự phát triển và nguy hại hơn, là nhân tố kéo lùi sự phát triển dẫn tới nguy cơ làm đổ vỡ cả thể chế và thiết chế xã hội. Đây là bài học lớn, kinh nghiệm thực tiễn có tính thời sự trong xã hội hiện đại. Để làm rõ điều này, chúng ta thử phân tích một số vấn đề bức xúc nảy sinh trong đời sống văn hóa cụ thể hằng ngày của xã hội Việt Nam đương đại.

1. Cả về nhận thức, quan niệm cũng như biểu hiện cụ trong thể đời văn hóa, các thang giá trị đạo đức truyền thống của dân tộc và các giá trị đạo đức mới được hình thành và định hình trong đấu tranh cách mạng, đang có sự đảo lộn lớn. Nếu như trước đây, trong ý thức, thái độ cũng như trong hành động của đại đa số nhân dân, con người Việt Nam bao giờ cũng đặt Tổ quốc, xã hội lên trên tất cả các quan hệ khác, thì ngày nay, thứ tự ưu tiên đó đã có sự thay đổi theo chiều hướng các quan hệ đối với người thân, người ruột thịt được đặt lên trước. Ngày nay, việc lựa chọn các giá trị hướng tới lý tưởng cuộc sống như niềm tin, sống có mục đích, sáng tạo.... chỉ đạt 45-55%, tức ở mức trung bình. Trong khi đó, 85,84% số người được hỏi coi đồng tiền là một giá trị xã hội, 87,48% đánh giá học và đi buôn có giá trị ngang nhau. Một số giá trị tốt đẹp, truyền thống như trọng tình nghĩa, ưu tiên về mặt đạo đức, lòng vị tha, sự trung thực... bị lấn lướt, xâm hại, sự lên ngôi, trong một bộ phận quần chúng, của những giá trị ngoại lai, xa lạ, sự lộn xộn, lúng túng, bị động, không bình yên trong đời sống tinh thần, trong lối sống và thị hiếu, đặc biệt những biến động phức tạp của các lĩnh vực tâm linh, tín ngưỡng, tôn giáo... đang là dấu hiệu thể hiện sâu sắc sự đảo lộn các giá trị trong quan niệm và hành động của con người hiện nay. Đây là những dấu hiệu rất đáng lo ngại trong đời sống văn hóa hằng ngày của xã hội đương đại. Nếu không có những giải pháp phù hợp để điều chỉnh các khuynh hướng trên, chắc chắn sẽ tác động rất xấu đến sự ổn định và phát triển của xã hội Việt Nam đương đại.

2. Cả về nhận thức cũng như hành động, những chuẩn muc lối sống, đạo đức, pháp luật của con người Việt Nam trong thời kỳ công nghiệp hóa hiện đại hóa, đến nay, chưa định hướng rõ ràng, cũng chưa định hình trong thực tiễn đời sống. Đây là một thực trạng mới xuất hiện trong những năm gần đây, cần nhận thức tỉnh táo và khách quan, bởi chính vì đặc điểm đó mà dẫn tới sự đảo lộn, sự lúng túng, sự tìm kiếm, sự bị động trong lối sống, và cũng vì thế, do tác động trực tiếp, hằng ngày của xu thế mở cửa hội nhập với cộng đồng quốc tế, mà xu hướng chạy theo lối sống “hiện đại”, thích hưởng thụ tiêu xài, thực dụng, vị kỷ... có cơ hội tăng lên và ở một bộ phận, đặc biệt là những người giàu có bất chính và con em của các gia đình đó, phát triển trở thành "mốt", thành quan niệm, thành "sành điệu"... Xuất hiện và len lỏi vào đời sống văn hóa những quan niệm sống và giá trị văn hóa theo khuynh hướng của xã hội công nghiệp hiện đại như chủ nghĩa thực dụng kinh tế, lối sống tiêu thụ, hưởng thụ, khát vọng tiền tài, tư tưởng vị kỷ, chủ nghĩa cá nhân cực đoan, sự đua đòi... "Tệ sùng bái nước ngoài, coi thường những giá trị văn hóa dân tộc đang gây hại đến thuần phong mỹ tục của dân tộc" (Đảng cộng sản Việt Nam - Văn kiện Hội nghị lần thứ năm khóa VIII", trang 46).

3. Từ hai đặc điểm mới trên về những biến đổi, biến động phức tạp trong thời kỳ hiện nay, mà trong thực tiễn đã và đang xuất hiện nhiều biểu hiện đáng lo ngại, tiêu cực về lối sống, trở thành một trong những vấn đề bức xúc nhất của đời sống xã hội.

a. Xuất hiện lối sống của những kẻ lắm tiền do giàu có lên nhanh chóng, do tham ô, tham nhũng, làm ăn chụp giật, bất chính.... Có một số người lao theo con đường làm giàu bằng bất cứ giá nào, khi đã có nhiều tiền, họ và con cái họ sống theo kiểu xa hoa, tiêu xài phung phí, "xả láng", coi trời bằng vung, ăn chơi trác táng, sa đọa bằng đồng tiền bất chính, tiền công qũy, bòn rút của dân... Xuất hiện những quan niệm hoàn toàn xa lạ nhưng lại có sức tác động "ma quái" đối với xã hội, với một bộ phận quần chúng, trong đó đặc biệt là thanh niên, như: có tiền là có tất cả, tiền là trên hết, sống khác đời, chơi khác đời, sống gấp, buông thả để thưởng thức và trải nghiệm (ma tuý, mại dâm,...) thoả mãn nhu cầu, dục vọng của mình. Hiện tượng các "cậu ấm, cô chiêu" lăn xả vào các "trò chơi" trác táng như đua xe, ma tuý, tình dục tập thể, sinh hoạt cuồng loạn... là hậu quả cực kỳ tai hại và nguy hiểm của lối sống đó. Đây là một dấu hiệu xuất hiện trong thời gian qua, gây bức xúc, gây tâm trạng bất bình trong quần chúng; biểu hiện rõ nhất của lối sống sa đọa trong một bộ phận những kẻ lắm tiền do làm ăn bất chính và con cái, người thân của họ. Điều cần phải lưu ý là những kẻ đó trong xã hội ta hiện nay chiếm tỉ lệ thấp nhưng tác động của lối sống sa đọa đó lại rất mạnh, có sức "lan tỏa", lôi kéo đến cả những người không giàu có, làm cho một số kẻ tìm cách moi tiền của nhà nước, công quỹ, tìm mọi cách để có tiền thỏa mãn lối sống đó của mình.

Xu hướng chạy theo xã hội tiêu dùng lúc đầu nảy sinh ở bộ phận nhỏ cán bộ có chức, có quyền hoặc ở một số người thuộc cơ quan kinh tế, ở một bộ phận dân giàu có tại các đô thị lớn, mấy năm gần đây đã trở thành dòng đục trong môi trường và lối sống văn hóa của xã hội.

b. Lợi dụng chính sách tự do tín ngưỡng, tôn giáo của nhà nước ta, một số người ở các đô thị và cả nhiều làng quê đã khôi phục lễ hội tràn lan, biến những nơi thờ cúng thiêng liêng thành những nơi "mua thần bán thánh",... gây ra bao bi kịch cho nhiều số phận, nhiều gia đình. Một số thủ tục đang có chiều hướng trỗi dậy trong đám cưới, đám tang, tệ ăn uống linh đình, tiệc tùng diễn ra ở cả đô thị và nông thôn, cả trong cơ quan công quyền và cơ quan Đảng, đoàn thể quần chúng, lực lượng vũ trang...

Nguy hiểm hơn là cùng với sự xuất hiện và phát triển của các hủ tục, lối sống lạc hậu, mê tín dị đoan là sự trỗi dậy của một số hoạt động dưới màu sắc, chiêu bài tín ngưỡng, tôn giáo nhưng nhằm mục đích chính trị đen tối, có sự trợ giúp của các thế lực thù địch nhằm thực hiện âm mưu "diễn biến hoà bình", đánh phá từ bên trong chế độ của chúng ta.

c. Một biểu hiện ngày càng đậm nét trong đời sống hiện nay là không ít người có đời sống kinh tế tương đối đầy đủ nhưng đời sống văn hóa tinh thần hầu như không được nâng cao lên tương xứng, nhu cầu và lối sống văn hóa lại có phần tẻ nhạt, cùn mòn, nghèo nàn. Sự đánh mất văn hóa trong đời sống của một bộ phận dân cư giàu có đang là hiện tượng mới đáng lo ngại trong đời sống văn hóa hiện nay. Tế bào của xã hội là gia đình đang có xu hướng liên kết ngày càng lỏng lẻo, nhất là ở gia đình trẻ. Sự rạn nứt ở một số gia đình hầu như khó tránh khỏi do sự va chạm, xung đột thầm lặng và gay gắt của các lối sống khác nhau già với trẻ, truyền thống với hiện đại, cũ và mới, đúng và sai... Hạnh phúc, sự gắn kết gia đình bị đe dọa bởi tình trạng bạo lực, sự xung đột, bi kịch tình cảm giữa các thành viên trong gia đình. Không hiếm trường hợp con cái bỏ rơi, hắt hủi và thậm chí đối xử tàn nhẫn với bố mẹ như tìm cách chiếm đất, nhà rồi đuổi bố mẹ đi. Một số yếu tố có tác động thực sự làm tăng trưởng kinh tế của từng người, từng gia đình, từng cộng đồng và toàn xã hội, nhưng có thể không gắn với nâng cao đời sống có văn hóa, lành mạnh, phong phú và không gắn với tiến bộ xã hội. Sự cạnh tranh kinh tế là một dạng dễ tạo ra tình trạng và hậu quả đó. Nhu cầu, ham muốn phát triển và bộc lộ năng lực, năng khiếu, sở thích cá nhân là chính đáng, là mới, phải tạo điều kiện được thể hiện trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa, thời kỳ đổi mới ngày càng mạnh và sâu, song ở đó cũng có nhiều mặt tiêu cực của nó, đôi khi trái với sống trọng tình nghĩa, quan tâm đến những cái chung của đất nước, dân tộc, ưu tiên về mặt đạo đức, nếu như không có những giải pháp tự điều chỉnh của từng người và điều chỉnh của toàn xã hội. Những tháng ngày cả nước chống đại dịch Covid - 19, bên cạnh nhiều biểu hiện cao đẹp, nhân văn, tình nghĩa là sự xuất hiện đáng sợ các hiện tượng lừa đảo, cướp giật, làm hàng giả, buôn người... làm nhức nhối tâm thế xã hội. Những cái phản văn hóa hằng ngày đó không thể coi thường vì nó báo động những vấn đề lớn của xã hội trong một thời kỳ nhiều khó khăn, thách thức.

Tình trạng "phân thân", không thống nhất giữa tư tưởng, đạo đức, lối sống và chuẩn giá trị xã hội ở một bộ phận quan trọng con người hiện nay, kể cả đảng viên, cán bộ, là thực tế khá rõ, như: nói một đường làm một nẻo, sống giả tạo trong tập thể, cộng đồng, chỉ lo cho cá nhân, có lợi ích riêng, tạo các quan hệ theo chuẩn vì lợi ích kinh tế, xa rời, đánh mất những giá trị tốt đẹp của tình đồng chí, đồng đội, đồng nghiệp... Người ta chứng kiến hằng ngày kiểu sống bề ngoài vui vẻ, thân mật, nhưng bên trong luôn là sự đố kỵ, rèm pha, nói xấu sau lưng, thậm chí tìm cách "lật đổ" nhau.

Chúng ta cũng đang chứng kiến nhiều vấn đề bức xúc đang đặt ra, nhìn bề ngoài, tưởng như thầm lặng, nhưng thực chất rất gay gắt và quyết liệt về vấn đề đời sống văn hóa ở nông thôn nước ta những năm gần đây.

Đô thị hóa tại chỗ những vùng nông thôn trong quá trình công nghiệp hóa là một tất yếu, từ đó sự phân công lại lao động xã hội ở nông thôn, sự phân hóa giàu nghèo, sự hình thành lối sống, nếp sống trong một nền kinh tế đang chuyển đổi mạnh và sâu như là hệ quả không thể tránh khỏi. Để tự cải biến mình thành hiện đại văn minh, làng quê Việt Nam phải đương đầu với nhiều thử thách mới. Đô thị hóa vừa là nơi phát triển của văn minh, của cái mới vừa là nơi có nhiều điều kiện nảy sinh mặt trái, cái xấu, cái ác, cái phản văn hóa, lối sống truyền thống và các giá trị đạo đức tốt đẹp của dân tộc rất dễ bị xâm phạm. Trong bối cảnh và sự tác động đó, đời sống văn hóa ở nông thôn hiện nay đang diễn ra một quá trình biến đổi, biến động phức tạp. Đó là:

- Sự đan xen, giằng co giữa lối sống, nếp nghĩ, tâm lý của một xã hội nông nghiệp đã tồn tại vững chắc hàng nghìn năm với những dấu hiệu đang hình thành mạnh mẽ của nếp sống, tác phong, ứng xử công nghiệp do tác động của lao động công nghiệp đang nảy nở và phát triển.

- Sự đan xen, giằng co, đấu tranh lẫn nhau giữa văn hóa tốt đẹp, đặc biệt về tinh thần, đạo lý, lối sống và phép ứng xử trong truyền thống lâu đời của làng quê với những biểu hiện xấu xa, ngang ngược của một lối sống thực dụng, ích kỷ, tàn nhẫn, vì tiền, phi tình nghĩa đang nảy mầm mạnh và rất quái ác giữa làng quê từng bước đô thị hóa cùng với các loại dịch vụ sản xuất, dịch vụ văn hóa, sinh hoạt... phát triển. Các tệ nạn xã hội "hiện đại" đang từ thành phố tràn về nông thôn và đang nảy nở ngay ở một số vùng nông thôn đang đô thị hoá.

- Do mức sống ở nông thôn được cải thiện, nâng cao và do biến động của lối sống trong quá trình công nghiệp hóa nông thôn, hiện nay đang xuất hiện đồng thời hai xu hướng dường như trái ngược nhau trong thái độ ứng xử đối với văn hóa truyền thống ở nông thôn. Một mặt, đó là xu hướng khôi phục lại các yếu tố của một xã hội truyền thống, ví dụ, do đời sống kinh tế khá giả hơn, hệ thống lễ nghi, hội hè, tiệc tùng… đang được khôi phục và có khuynh hướng phát triển tràn lan, các ngôi mộ tổ, các khu mộ gia đình được xây ngày càng to và tốn kém hơn. Cùng với việc khuyến khích kinh tế cá thể, mô hình kinh tế hộ ở nông thôn là sự phục hồi hệ thống tôn ti trật tự cũ vốn là một chỗ dựa của gia đình truyền thống ở nông thôn. Mặt khác, lại có xu hướng ngược lại, đó là sự thờ ơ, thiếu đồng cảm, mất hứng thú, xa lạ với những chuẩn giá trị văn hóa quá khứ, với lối sống, nếp sống cổ truyền, với một số loại hình, loại thể văn hóa - văn nghệ truyền thống.

Đến nay, chúng ta chưa có được những chủ trương sát hợp và đặc biệt chưa có những chính sách và giải pháp tốt, có khả năng điều chỉnh các diễn biến, biến động trên, trong khi đó, những nhân tố tiêu cực, độc hại lại có "ma lực", có sức tác động lớn, cho nên, thời gian qua, ở vùng nông thôn, các diễn biến trên trở thành một vấn đề bức xúc trong đời sống văn hoá. Sự lúng túng, ít nhiều bị động và buông lỏng chắc chắn đã và sẽ gây tác hại không chỉ trong thời gian trước mắt, mà còn ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển đúng hướng bền vững, lâu dài của đời sống văn hóa nông thôn Việt Nam những năm tới.

4. Sự xuống cấp về văn hóa đạo đức, trước hết là những căn bệnh nặng nề, những ung nhọt lớn như: tham nhũng, quan liêu, sách nhiễu, ức hiếp dân, buôn lậu, lãng phí, chủ nghĩa cá nhân, bè phái, mất đoàn kết do kèn cựa địa vị, tranh giành quyền lợi, chủ nghĩa cơ hội với nhiều màu sắc,... chưa có phương thuốc đặc hiệu để cứu chữa.

Các căn bệnh này trở thành khá phổ biến, từ hiện tượng có tính chất bất bình thường trong hệ thống chính trị của chúng ta, đến nay, dư luận xã hội công khai cho rằng, nó đã lan tràn vào hầu hết các lĩnh vực từ trên xuống dưới, từ trung ương đến địa phương.

Cuộc đấu tranh của chúng ta chống sự suy thoái đó tuy đã được triển khai và thu được một số kết quả, song phải nhìn thẳng vào sự thật - dù là cay đắng và đau xót, rằng, hiệu quả của nó thấp, chưa có dấu hiệu đầy lùi được tội ác, sự đen tối, sự sa đọa. Ở nhiều nơi đấu tranh theo kiểu "bắn chỉ thiên", "phiếm chỉ", nên vẫn còn những kẻ thực chất là tham nhũng, sa đọa, thoái hóa, xấu xa nhưng vẫn khoác những mặt nạ đẹp đẽ, trong sạch, ung dung hưởng lợi và nắm quyền trong hệ thống chính trị, trong các cơ quan Đảng và công quyền.

Ở đây, có một vấn đề rất lớn về vai trò của Đảng cầm quyền, những thách thức, những đòi hỏi và cả "cơ hội" làm cho cán bộ biến chất, suy thoái, lợi dụng vị thế và uy quyền của Đảng để trục lợi, để tham nhũng, để sách nhiễu, ức hiếp dân... Không xây dựng được cơ chế giám sát quyền lực và hoạt động của một số người có chức, có quyền trong đảng cầm quyền và của bản thân đảng sẽ khó có khả năng giải quyết những căn bệnh đang phát triển trên.

Như vậy, rõ ràng là, sự xuống cấp về văn hóa trong một bộ phận xã hội đang lan tràn khá phổ biến, làm vẩn đục đời sống tinh thần của xã hội, phá hoại môi trường văn hóa lành mạnh, đang trở thành một tệ nạn lớn, gây nên sự bất bình nặng nề trong quần chúng, làm tổn thương niềm tin vào chế độ, vào cuộc sống đương đại.

Có thể nói tóm tắt những biểu hiện nổi bật của sự xuống cấp này như sau:

- Ma túy, mại dâm, cờ bạc, ăn chơi trác táng, sa đọa...

- Sự suy thoái về đạo lý trong quan hệ cộng đồng, như chà đạp lên tình nghĩa gia đình, quan hệ thầy trò, đồng chí, đồng nghiệp, bạn bè...

- Sự coi thường những giá trị văn hóa dân tộc,...

- Sự phát triển tràn lan, xâm nhập mạnh, song chưa có được những giải pháp để ngăn chặn và đẩy lùi tác hại của các loại sản phẩm văn hóa độc hại, phản động, đồi trụy, tầm thường, rẻ tiền,... cả của nước ngoài và trong nước sản xuất, xuất bản, lưu hành, trình diễn. Các sản phẩm trên đã ngấm ngầm và tàn nhẫn phá hoại tâm hồn con người, đặc biệt là thế hệ trẻ, thúc đẩy tội ác, sự phạm tội, gia tăng các tệ nạn xã hội và làm mất đi đạo lý làm người, vốn là một truyền thống văn hóa và đạo đức bền vững của dân tộc ta.

5. Các đặc điểm và sự biến động phức tạp trên đang đặt ra cho chúng ta nhiều vấn đề lớn, vừa cơ bản, vừa cấp bách, cần có sự đầu tư phân tích, đánh giá khách quan, tìm ra nguyên nhân của nó, từ đó xác định được những chủ trương, cơ chế, chính sách và giải pháp thật cơ bản, có tính lâu dài và có tính thực tiễn, nếu không, chúng ta sẽ còn tiếp tục rơi vào tình trạng bị động, lúng túng, chạy theo để đối phó. Hậu quả của nó sẽ rất lớn, không chỉ dừng lại ở việc đối phó với một số biểu hiện tiêu cực hằng ngày, mà sẽ là cơn lũ của dòng nước đục bẩn đã bị nhiễm độc ập tràn vào toàn bộ đời sống. Lúc đó, vấn đề văn hóa hằng ngày, lối sống, nếp sống đời thường tự nó trở thành vấn đề chính trị trực tiếp đối với xã hội.

Chúng ta chưa lường hết, đánh giá hết tác động phức tạp của điều kiện và đặc điểm mới (tình hình chính trị, kinh tế thế giới, kinh tế thị trường với mặt trái của nó, hội nhập và giao lưu, sự phản kích của các thế lực thù địch trong và ngoài nước,...) đến sự biến đổi phức tạp, mau lẹ của lối sống hằng ngày, văn hóa đời thường của con người Việt Nam đương đại. Từ đó, thời gian qua, chúng ta chưa coi trọng công tác giáo dục lối sống, nếp sống, đạo đức hoặc chỉ giáo dục, tuyên truyền chung chung, hời hợt, nhàm chán mà thiếu các giải pháp, biện pháp trên cả hai mặt xây và chống. Vừa lúng túng, vừa buông lỏng, vừa có dấu hiệu chủ quan, thỏa mãn với những định hướng, hướng dẫn chung chung, công thức, không có sức thuyết phục, thiếu hấp dẫn đối với công chúng. Công tác tư tưởng theo kiểu "đi mây, về gió", hô hào hời hợt đối với quần chúng, lại né tránh, không dám đấu tranh trực diện với những xấu xa, tiêu cực trong lối sống của cán bộ, đảng viên trong nội bộ Đảng, chính quyền,... càng làm giảm hiệu quả giáo dục trong các hoạt động đó.

Trong lúc tập trung cho nhiệm vụ tăng trưởng kinh tế, nỗ lực nâng cao mức sống vật chất của quần chúng nhân dân, chúng ta đã không chuẩn bị kịp về mặt văn hóa, từ đó không tạo được sự phát triển đồng bộ giữa đời sống vật chất và đời sống văn hóa tinh thần. Có nơi chỉ coi việc nâng cao mức sống là mục tiêu chủ yếu nhất, như là động lực duy nhất cho mọi hoạt động, buông lỏng việc quản lý và xây dựng lối sống, lẩn tránh, không đề cập đến tác hại của những tiêu cực trong lối sống của cán bộ, đảng viên. Những ức chế, bị kiềm chế nặng nề các nhu cầu vật chất trong một thời gian dài do chiến tranh, do quan niệm và cơ chế thời tập trung quan liêu, bao cấp được tháo gỡ trong thời kỳ kinh tế thị trường, con người không biết tự điều chỉnh đã lao sang cực mới: tìm mọi cách thỏa mãn những nhu cầu vật chất. Tự nhiên, trong trạng thái cực đoan đó, nhu cầu tinh thần bị coi thường, bị hạ thấp, bị lấn lướt. Trong khi đó, công tác quản lý nhà nước, các tổ chức quần chúng, đoàn thể lại bị động, né tránh, buông lỏng,... Đó là cơ hội cho những lối sống thực dụng, vì tiền, phi tình nghĩa, ăn chơi sa đọa, trác táng,... phát triển và hoành hành trong một bộ phận xã hội.

Chăm lo xây dựng và phát triển văn hóa, trước hết là phải tạo ra nhiều, không giới hạn các sản phẩm văn hóa thuộc tất cả các loại hình, loại thể văn hóa, văn học, nghệ thuật cụ thể để phục vụ cho đời sống hằng ngày của con người, đồng thời là làm cho tất cả các hoạt động, sinh hoạt, quan hệ hằng ngày của con người mang ý nghĩa và giá trị văn hóa. Mặt khác, từ tất cả cái đa dạng, muôn vẻ, cụ thể, hằng ngày, đời thường đến từng chi tiết đó, cần được quy tụ, hướng tới, vươn tới cái đích cao nhất là tạo ra các giá trị văn hóa bền vững ở tận chiều sâu nhất của đời sống và của con người. Đó là hai mặt không thể tách rời của quá trình và kết quả phát triển văn hóa. Và đó cũng là thể hiện tài năng, năng lực lãnh đạo và quản lý văn hóa trong xã hội.

Xem thêm: Giáo Án Khám Phá Khoa Học 4 5 Tuổi B, Just A Moment

Tất cả những cái cụ thể, hằng ngày đã phân tích ở trên đều gắn chặt với văn hóa, từ đó, người ta thường dùng từ "văn hóa" trước các lĩnh vực của đời sống để nhấn mạnh yêu cầu cao và sâu, có giá trị bền vững, như văn hóa du lịch, văn hóa giao thông, văn hóa ứng xử, văn hóa giao tiếp, văn hóa công sở, văn hóa gia đình, văn hóa ẩm thực,... Đặc điểm trên cho phép chúng ta rút ra kết luận rất quan trọng là: để xây dựng một xã hội tốt đẹp, phát triển bền vững cần phải kiên trì thực hiện văn hóa trong toàn bộ các lĩnh vực, các biểu hiện cụ thể hằng ngày của đời sống con người. Coi thường nhiệm vụ đó sẽ dẫn đến đánh mất sức mạnh của văn hóa. Và đó là yêu cầu cao trong việc xác định vai trò của văn hóa là động lực nội sinh và hệ điều tiết sự phát triển.